از زمان توسعه کامپیوترهای خانگی و به ویژه از زمانی که اینترنت پر سرعت برای کاربران خانگی و به وسیله انواع دستگاه‌های هوشمند همچون تلفن‌های همراه هوشمند و تبلت‌ها، در اختیار عموم قرار گرفت، نوع جدیدی از جرایم شکل گرفت.

در روش سنتی، انواع جرایم تعریف مشخصی داشت. پیشینه جرایم کاملا در دسترس بود، می‌توانستیم رفتارهای مجرمانه را شناسایی کرده و مجازات قانونی آن‌ها را مقرر داریم اما در دنیای الکترونیک، شکل و ترکیب جرایم تغییر یافت.

با توجه به نمود تازه جرایم اینترنتی، در ابتدا تعقیب و پیگیری آن‌ها میسر نبود چون تطابقی با جرایم سنتی نداشت اما از سوی دیگر، مالباختگان و متضرران رفتارهای آسیب زننده درخواست اجرای عدالت در حق خود را داشتند، به همین سبب نوع جدیدی از جرایم تحت عنوان جرایم سایبری تعریف شد و پلیس فتا وظیفه نظارت، پیگیری و تعقیب جرایمی را بر عهده گرفت که در فضای سایبری اتفاق می‌افتد.

کلاهبرداری به چه معناست؟

کلاهبرداری که یکی از اشکال قدیمی جرایم و من جمله اعمالی است که منجر به ورود ضرر مالی به اشخاص می‌گردد، بدین معناست که مجرم به دلیل اعمال و رفتار متقلبانه‌ای که مرتکب میشود، موفق شود صاحب مال را به در اختیار قرار دادن مال خود راضی کند.

همانگونه که مشاهده می‌شود، در تحقق جرم کلاهبرداری، ضرری که به قربانی وارد می‌شود از نوع ضرر مالی است و به همین سبب کلاهبرداری از جمله جرایم علیه اموال شناخته می‌شود. کلاهبرداری از دیرباز در اکثر نظام‌های حقوقی تعریف شده بوده و مرتکب همواره با مجازات روبه‌رو شده است.

در ادامه انواع کلاهبرداری را که شامل روش سنتی و روش اینترنتی است، بررسی خواهیم کرد.

کلاهبرداری به شکل سنتی

قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری مصوب سال 64، در ماده یک خود به تعریف جرم کلاهبرداری پرداخته و ارکان آن را بیان داشته است. مطابق با این ماده، چنانچه:

1. شخصی از طریق حیله و تقلب دیگری را به امور واهی قانع سازد، برای مثال ادعای داشتن شرکت یا ادعای وجود برخی موسسات خاص را بنماید و دیگری این ادعا را باور کند، و یا آن که ادعا کند اموال و دارایی‌های خاصی دارد، و دیگری ادعای نامبرده را بپذیرد، همچنین در صورتی که با جعل عنوان خود را به جای دیگری معرفی نماید و کلیه این اعمال فریبکارانه را شخص قربانی باور کرده باشد؛
2. قربانی به دلیل باور ادعای مرتکب، اموال یا اسناد یا دیگر مواردی که ارزش اقتصادی و مالی دارد را در اختیار مرتکب جرم قرار دهد، به نحوی که در اختیار قرار گرفتن مال به زور و قهر و اجبار نبوده باشد بلکه در اثر فریب، قربانی با رضایت خود مال را در اختیار مرتکب قرار داده باشد؛
3. مرتکب به عنوان کلاهبردار شناخته خواهد شد. مجازات کلاهبردار شامل بازپرداخت مال تحصیل شده به قربانی، پرداخت جزای نقدی معادل مال دریافت شده و نیز حبس از یک تا 7 سال خواهد داشت.

همانطور که مشاهده شد در تحقق کلاهبرداری به روش سنتی،

• اولا باید اعمال متقلبانه‌ای صورت گرفته باشد،
• ثانیا اعمال متقلبانه به قصد دریافت مال دیگری باشد،
• ثالثا مالک مال باید راسا و به اختیار خود اموال را در اختیار کلاهبردار قرار دهد.

با تحقق کلیه شرایط، جرم کلاهبرداری محقق شده و کلاهبردار به استرداد مال، جریمه نقدی و حبس محکوم خواهد شد.

کلاهبرداری اینترنتی

کلاهبرداری اینترنتی نسبت به نوع سنتی آن با تفاوت‌های همراه است. البته باید در نظر داشت که در کلاهبرداری اینترنتی نیز قربانی اموال خود را از دست خواهد داد اما نوع مال و نیز نحوه ارتکاب جرم در کلاهبرداری اینترنتی متفاوت از کلاهبرداری به شکل سنتی است.

در ادامه عناصر کلاهبرداری اینترنتی را در سه تیتر مالی که قربانی از دست می‌دهد، رفتار مجرمانه تشکیل دهنده جرم و نیز مجازات مرتکب بررسی خواهیم کرد. لازم به ذکر آن که در ماده 13 از قانون جرایم رایانه‌ای مصوب سال 88 به جرم کلاهبرداری اینترنتی پرداخته شده است.

مال از دست رفته

در جرایم رایانه‌ای، یا همانگونه که قانون از آن یاد کرده است، جرایم مرتبط با رایانه، مال موضوع جرم را انواع داده‌های الکترونیکی تشکیل می‌دهد. توضیح آن که داده می‌تواند شامل عکس، فیلم، صوت، متن و یا هر نوع دیگری از اطلاعات باشد.

در واقع قانونگذار آگاهانه از لفظ داده استفاده کرده است زیرا نمود و شکل بیرونی اطلاعات رایانه‌ای دائما در حال تغییر و توسعه است اما باطن و حقیقت آن‌ها را در هر حال داده‌های کامپیوتری تشکیل می‌دهد که شامل تعداد کد و داده‌های صفر و یک است.

در نتیجه نوع مال از دست رفته می‌تواند به هر شکلی وجود داشته باشد و مادامی که از نوع کامپیوتری و الکترونیکی باشد، مال از دست رفته در کلاهبرداری اینترنتی را تشکیل خواهد داد. البته باید اشاره کنیم که در ادامه ماده اشاره شده است که سامانه‌ها، منفعت مالی، خدمات مالی و نیز وجود نقد که از طریق کامپیوتری به دست می‌آیند نیز می‌توانند شامل تعریف کلاهبرداری رایانه‌ای قرار گیرند.

رفتار مجرمانه

رفتار مجرمانه در جرم کلاهبرداری رایانه‌ای را باید در صدر ماده 13 قانون جرایم رایانه‌ای دنبال کنیم. مطابق با بند اول از ماده مذکور، اعمال همچون وارد کردن داده جدید به سامانه رایانه‌ای، تغییر داده‌های موجود در سامانه رایانه‌ای، محو و حذف کردن داده‌های موجود در سامانه‌های رایانه‌ای، ایجاد داده‌های جدید در سامانه رایانه‌ای و یا متوقف کردن فرآیند و فعالیت سامانه رایانه‌ای تماما به عنوان رفتار مجرمانه کلاهبرداری رایانه‌ای شناخته می‌شود.

در نتیجه و همانگونه که مشاهده می‌شود، هرگونه دخل و تصرف در داده‌ها و سامانه‌های رایانه‌ای، اعم از آن که داده جدیدی اضافه کنیم، داده‌های قدیمی را پاک کنیم یا تغییر دهیم و یا اگر به هر شکلی در کارکرد رایانه اختلال ایجاد کنیم، شامل تعریف جرم کلاهبرداری رایانه‌ای قرار گرفته‌ایم.

البته باید اشاره شود که مطابق با ابتدای ماده مذکور، انجام اعمال یاد شده باید به صورت غیرمجاز بوده باشد. در نتیجه چنانچه شخصی با کسب اجازه از مالک حقیقی و یا با دستور قضایی و یا به هر دلیل دیگری ورود مجاز به سامانه داشته و تغییرات یاد شده را به صورت مجاز انجام داده باشد، مرتکب جرم کلاهبرداری رایانه‌ای نشده است.

مجازات مرتکب

در بندهای پیشین با رفتار مجرمانه کلاهبرداری رایانه‌ای و نتیجه حاصل از آن یعنی مال از دست رفته آشنا شدیم، حال در این بند قصد داریم به موضوع مجازات مرتکب بپردازیم.

مطابق با ماده 13 از قانون جرایم رایانه‌ای، شخصی که به طور غیرمجاز در سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی دخل و تصرف نماید، اعم از آن که در داده‌های موجود اختلال و تغییری ایجاد نماید و یا از محل اعمال خود بتواند مال یا منفعت مالی برای خود کسب کند، نه تنها باید مال تصاحب شده را به مالک آن مسترد دارد، بلکه حبس از یک سال تا 5 سال خواهد داشت.

البته مطابق با این ماده ممکن است مجازات حبس مرتکب با پرداخت جزای نقدی جایگزین گردد، و یا آن که پرداخت جزای نقدی به مجازات حبس افزوده گردد، اما در هر حال استرداد مال به مالک و بازگرداندن وضعیت به حالت سابق به قوت خود باقی خواهد بود. تعیین میزان مدت حبس و جزای نقدی و نحوه پرداخت آن، در هر مورد و با دادگاه رسیدگی کننده خواهد بود.

حال که جرم کلاهبرداری اینترنتی و مجازات آن آشنا شدیم، نوبت به بررسی نحوه ثبت شکایت و رسیدگی به آن می‌رسد. البته باید اشاره شود که کلاهبرداری فیشینگ شکل دیگری از کلاهبرداری آنلاین است. توضیح آن که سایتی دقیقا مانند وب‌سایت بانک‌های معتبر کشور طراحی می‌شود و هنگام خرید آنلاین نام کاربری و رمز عبور می‌خواهد، سپس هکر یا شخصی که این سایت جعلی را ایجاد کرده است وارد اینترنت شده و اقدام به سرقت اطلاعات می‌کند.

نحوه گزارش جرم به پلیس فتا

پلیس فتا به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های سازمان پلیس در ایران، فعالیت می‌کند و نحوه گزارش کلاهبرداری به پلیس فتا هم روش خاص خود را دارد. دلیل تاسیس این واحد، نظارت پرتبادل اطلاعات کشور است. در واقع پلیس فتا به کمک نیروهای متخصص خود و نیز دسترسی به فناوری نوین الکترونیکی و سامانه‌های اطلاعاتی، قادر بوده اقدامات جدی در جهت رفع مفاسد سایبری و جرایم سایبری انجام دهد که سلامت و ایمنی را در فضای سایبری تضمین کرده است.

پلیس فتا بر اساس ماهیت و علت وقوع جرم، جرایم دیجیتالی یا رایانه‌ای، وظیفه مبارزه با جرم و جنایت را در تمامی عرصه‌های سیاسی، امنیتی، اجتماعی، اقتصادی و اجتماعی منطقه بر عهده دارد، که منجمله آن‌ها جرم کلاهبرداری رایانه‌ای است.

لازم به‌ذکر است پلیس فتا طبق قانون و دستورات اجرایی یکی از مراجع رسمی در امور فضای مجازی بوده و بر اساس بند 4 قانون تشکیل ناجا مسئولیت حفظ نظم و امنیت عمومی را بر عهده دارد و روش مراجعه و ثبت شکایت برای پلیس فتا شامل روشهای آنلاین، حضوری و تلفنی است.

روش آنلاین ثبت گزارش کلاهبرداری به پلیس فتا

روش غیر حضوری ثبت شکایات از طریق سامانه خدمات قضایی انجام می‌شود. دسترسی به این سامانه برای کاربران عادی پس از ثبت نام در سامانه احراز هویت میسر است. البته باید اشاره شود که برای استفاده از خدمات سامانه یاد شده، پس از آنکه در سامانه سامانه ثنا به آدرس adliran.ir ثبت نام کردید و با در اختیار داشتن شناسه کاربری و رمز عبور باید به دفاتر خدمات قضایی مراجعه نمایید.

ادامه روند ثبت شکایت به وسیله متصدیان دفتر خدمات قضایی انجام خواهد شد، اما نتایج رسیدگی و پیگیری پرونده، شامل انواع دعوت به شرکت در جلسه رسیدگی، وصول پرونده، صدور رای و دیگر موارد مربوطه از طریق سامانه ابلاغ‌های الکترونیکی به شما اطلاع داده خواهد شد.

روش حضوری ثبت گزارش کلاهبرداری به پلیس فتا

دادسرای جرایم رایانه‌ای و دادگاه جرایم رایانه‌ای، دو نهاد قضایی هستند که رسیدگی به پرونده‌های شکایات جرایم رایانه‌ای همچون کلاهبرداری رایانه‌ای را بر عهده دارند. در واقع در حالتی که ثبت شکایت شما از طریق آنلاین یا تلفنی انجام می‌شود هم در نهایت باید پرونده جهت رسیدگی ابتدایی به دادسرای جرایم رایانه‌ای منتقل گردد.

نکته مثبت در ثبت آنلاین شکایات، سرعت در ثبت شکایت و آگاهی لحظه به لحظه از وضعیت پرونده شما است اما چنانچه امکان ثبت آنلاین شکایت را ندارید و یا به هر دلیلی تمایل به ثبت آنلاین شکایت خود ندارید، می‌توانید از طریق مراجعه به دادسرای جرایم رایانه‌ای و به صورت حضوری، شکایت خود را اعلام کنید.

البته باید اشاره شود که دادسرای جرایم رایانه‌ای،شعبه‌ای از دادستانی عمومی است، و این دادسرا وظیفه پیگیری جرایم سایبری و حمایت از حقوق شاکیان را بر عهده دارد.

روش تلفنی ثبت گزارش کلاهبرداری به پلیس فتا

روش ثبت تلفنی شکایات که در واقع شامل تماس تلفنی با شماره ۰۹۶۳۸۰ و ارتباط با ماموران سایبری است، پرونده شما را برای پیگیری به جریان می‌اندازد، اما پیگیری آن و حصول اطمینان از وصول به دادسرای جرایم رایانه‌ای بر عهده شما قرار دارد.

پیگیری پرونده نزد پلیس فتا

نحوه شکایت در پلیس فتا به این صورت است که پس از مراجعه به دادسرای جرایم رایانه‌ای، پرونده‌ای تشکیل و طبق روال قانونی حل و فصل می‌شود با‌توجه به حساسیت موضوع و تحقیقات بعدی، دادسرا به پلیس فتای گزارش می‌دهد.

اما مراجعه به پلیس فتا با توجه به محل زندگی و اقامت شما باید به دفتر و شعبه مناسب صورت پذیرد. خوشبختانه در سامانه رسمی پلیس فتا که در آدرس https://www.cyberpolice.ir/ قابل دسترس است، امکان مشاهده کلیه دفاتر پلیس فتا وجود دارد. کافی است پس از ورود به سامانه مذکور، از سربرگ سامانه گزینه معرفی پلیس فتا را انتخاب نمایید، سپس از کشوی باز شده می‌توانید به گزینه دفاتر رسمی پلیس فتا استان‌ها دسترسی یافته و دفتر نزدیک به محل سکونت خود را پیدا کنید.

در فرآیند ردیابی پرونده دو گزینه وجود دارد:

اول، ممکن است در ابتدا به یک یا چند فرد خاص مشکوک باشید. در این صورت قاضی آن‌ها را برای پاسخگویی به شکایت به دادگاه احضار می‌کند.

در مورد دوم، ممکن است ندانید چه کسی مرتکب جرم شده‌است. در این صورت تحقیقات ویژه پلیس می‌تواند پرونده را حل کند.

به‌ محض دستگیری متهمان توسط پلیس فتا جهت سیر مراحل قانونی تحویل مراجع قضایی می‌شوند. اسناد و مدارک دیجیتال حرف اول را می‌زند و اظهارات متهم برای پلیس فتا چندان قابل اعتماد نیست، بنابراین شاکی، پلیس و حتی متهم باید مدارک دیجیتالی را در دادگاه ارائه کنند.

رسیدگی به جرایم اینترنتی، در شعب اختصاصی از دادگاه‌های کیفری که به این دسته از جرایم اختصاص دارند صورت می‌پذیرد، در این دادگاه‌ها نیز دادستان و قربانی در تلاش هستند که جرم مرتکب را اثبات کرده و جبران خسارات خود را از دادگاه بخواهند.

با وجود آن که کشف حقیقت از وظایف قاضی دادگاه است و دادستان به عنوان نقش مکمل به وی کمک می‌کند، اما میزان مدارک و اطلاعاتی که قربانی در اختیار ایشان قرار می‌دهد، در سرنوشت نهایی پرونده نقش اساسی دارد. در اینجا باید خاطر نشان کرد که مدارک و اسناد الکترونیکی شامل انواع داده پیام‌ها و تصاویر، مادامی که صحت و اساس آن اثبات شده باشد، قابلیت استناد دارند.

البته باید اشاره شود که ضبط تصویر و صوت دیگران و استفاده از آن‌ها با توجه به قوانین میتواند اثرات سوئی برای ابراز کننده به همراه داشته باشد، در واقع نحوه ضبط تصویر و دلیل ضبط آن و اشخاصی که در تصویر یا مکالمه صوتی حضور دارند تماما در این موضوع موثر هستند، اما از داده پیام‌ها با سهولت و اطمینان خاطر بیشتری می‌توان استفاده کرد.

در نهایت باید اشاره شود که ابلاغ‌های دادسرا و دادگاه که می‌تواند شامل دستور حضور، صدور رای، صدور قرار و یا دستور تعیین جلسه باشد، از طریق سامانه ابلاغ‌های قضایی در اختیار شما قرار خواهد گرفت و به شماره موبایل شما پیامک وجود ابلاغیه جدید ارسال خواهد شد.